Kırkyama El Sanatı ve Kırkyamalı Hayatlar

Kumaş kumaş birleştirmek dünyayı.

Birleştirmek hayatımızı.

Eksik, eksilen yanlarımızı tamamlar gibi.

Yamamak dünyayı kumaş kumaş.

İşlerden, düşlerden artakalan kumaşlarla.

Yamamak hayallerimizi renklerle, desenlerle.

Ziyan etmemek adına bir parçasını bile hayatın.

Ziyan etmemek adına düşleri, hayalleri.

Yamamak, birleştirmek dünyayı, hayatı, hayatımızı.

Kumaşla yapılan işlerden artan, tek başına bir işe yaramayacak olan parça kumaşların çeşitli desenler oluşturularak birleştirilmesi işidir kırkyama. Bu şekilde birleştirilen kumaşlarla yastık ve kırlentler, seccadeler, yatak örtüleri, bohçalar, sofra ve yer yaygıları, minder örtüleri üretilir. Zamanında insanımızın kanaatkarlık ve tasarruf düşünceleri ile ihtiyaca binaen uyguladıkları kırkyama tekniği, zamanla zarif motif ve desenler kullanılarak bir el sanatına dönüşmüş, giyim ve aksesuar alanında da kullanılarak bu teknikle ceketler, yelekler, çantalar üretilmeye başlanmış.

Yamama esasına bağlı olarak doğan ve en yaygın haliyle “kırkyama” ismiyle anılan bu el sanatı, Anadolu’nun farklı yerlerinde farklı isimlerle nitelendirilir. Diğer yaygın ismi “kırkpare”dir. Kırk kelimesi ve Farsça pare (parça) kelimelerinden oluşan bu isim de aynı manayı ihtiva eder. Osmanlı’da bu el sanatı için “hezarpare” yani bin parça isminin de kullanıldığı görülmüştür. Bu isimlerden başka kırkbenek, çapıt, yamalı bohça, ulama, benekli iş, ekli bohça gibi isimlerle de anılmaktadır. “Hanım dilendi, bey beğendi” ismi de konu komşudan birer parça bez alarak örtüyü oluşturma işlemini ifade eder. Son zamanlar “patchwork” ismiyle anılıyor ve Batı’dan gelme bir sanat gibi görülüyor olsa da ilk örneklerine çok eski tarihimizde rastlanan bir el sanatıdır kırkyama.

Bir Zamanlar Kırkyama

El sanatları, ihtiyaçların hayallerle bezenmesiyle ortaya çıkmıştır.

“Nimettir” dersin, “ekmekler yere dökülmesin”, bir sofra yaygısı ihtiyaç oluverir, o yaygıyı bezemekse bir el sanatı.

O yaygıyı ayak basılmayan bir yere silkelersin.

Börtü böcek, karınca, kuş nimetlenir.

Hayatımızdan hayatlara bir geri dönüş olur.

Yaygıyı da zaten artakalan kumaşlarla yamaya, ekleye, ulaya dikmişsindir.

Birbirine uladığın her bir kumaş karesinde kanaatinden, ziyan etmeme niyetinden izler olur.

Bu sadece ekmeği, kumaşı ziyan etmeme değildir.

“Hayatı” ziyan etmemedir.

Bir el sanatı böylece karakterin, kültürün, örfün, inancın olur.

Kırkyamanın Türklerde ilk örneklerine İskitlerde rastlanmıştır. Pek çok kaynağa göre bir İskit beyinin mezarından çıkan bu eser, dünyada da ilk kırkyama örneğidir. Bugünkü tarihimizin şekillendiği topraklarda ise Osmanlı ve Selçuklularda bu sanatın gelişim gösterdiği görülmektedir. Selçuklular bu el sanatını “geçme işi” olarak nitelendirmişlerdir. Osmanlı döneminde ise uluslararası sergilere katılım sağlanması ve aynı zamanda İstanbul’da uluslararası sergiler düzenlenmesi el sanatlarımızın tanıtımı açısından kayda değer bir gelişme olmuştur. Bu sergilerden birinde “Saray Bohçaları” dikkat çeker. Bu bohçalar Osmanlı’da hezarpare denilen kırkyama tekniğiyle hazırlanmış bohçalardır. Bunların, saray terzihanesinde arta kalan kumaşlar ile padişah kaftanlarını muhafaza için dikilen bohçalar olduğu düşünülmektedir. Bu bohçaların desenleri Selçuk ve Memlük dönemi taş ve ahşap işleme desenleriyle benzerlik göstermektedir.

Kırkyamanın Avrupa’ya Uzak Doğu ve Asya’dan seyyahlar veya Haçlı Seferlerinden dönenler tarafından getirildiği düşünülmektedir.

Kırkyama Ürünler

Kırkyamalı seccadeler, kırlentler, örtüler…

Kırkyamalı elbiseler, çantalar…

Kırkyamalı bohçalar.

Dürmek giysileri, katlamak ve bir yamalı bohçaya sığdırmak.

Bir yamalı bohçaya hayatları sığdırır gibi…

Kırkyamanın bohça, yatak örtüsü, kırlent, masa örtüsü gibi ürünlerin yanı sıra en çok kullanıldığı ürün seccadelerdir. Bu seccadelere bazı bölgelerimizde “benekli namazla” denilmektedir. İşin içine çok fazla geometrik desen ve belli motiflerin girmediği, kırkyama örtülerin daha doğaçlama oluşturulduğu zamanlarda seccadelerin kıble tarafına gelen yerine üçgen bir parça eklenmiştir. Bu seccadeler aynı şekillerden oluşan bir desenle hazırlanmış ise de seccadelerin sağ üst köşesine bir ilik dikilmiştir. Bu ilik seccadenin kıble tarafı ile ayak gelecek yerin ayrılmasını sağlamıştır. Bu ilik aynı zamanda tespih takmak için de kullanılmaktadır. Böylece seccade açılıp yere serileceği zaman kıble yönü belli olmakta, tespih de hazır bulunmaktadır.

Kırkyamalı olsun bırak elbiselerimiz.

Kırkyamalı olsun minderimiz.

Kırkyamalı olsa da seccadelerimiz; pareli, yareli olmasın secdelerimiz.

Yamalı olmasın düşlerimiz.

Kırkyama Çalışmalarında Renk ve Kumaş Çeşitliliği

Kırkyamada farklı farklı desenler uygulanmaktadır. Bazen tek bir parça, mesela bir altıgen ya da baklava deseni art arda uygulanır. Tabii çeşitli renklerden oluşan altıgenler, baklavalar… Bu çalışmalara halk arasında baklava tarlası, büyükannenin çiçek bahçesi, okyanus dalgası, kesme şeker gibi isimler verilmiştir.

Kırkyamalarda yıldız deseni en çok çalışılan desenlerdendir. Farklı ülke ve kültürlerde bu yıldızlar da farklı isimler almıştır. Akşam yıldızı, kuzey yıldızı, kurdele yıldızı, sıra yıldızlar bu isimlerden bazılarıdır.

Kırkyama çalışmalarında renk ve kumaş çeşitliliğine göre hayaller konuşturularak farklı düzenlemeler yapılabilir. Bu düzenlemelere yelpazeler, birinden al diğerine ver, çiçek tabağı, güneş ışığı gibi yine hayalleri konuşturan isimler verilmiştir.

Dünden Bugüne Kırkyama El Sanatı

Kırkyamalar artakalan parçaları değerlendirmek amacıyla parçadan bütüne giden bir yöntem ile başlamış bir sanattır. Günümüzde ise hanımların kumaş satıcılarında kalan büyük parça kumaşları alıp bu kumaşları parçalayarak bütünden parçaya ve tekrar bütüne giden bir yöntemle oluşturdukları bir el sanatı olarak gözlenmektedir. Bu sanatın hangi yöntem ile uygulanırsa uygulansın tasarrufa ve günümüzde gittikçe önemi artan geri dönüşüm ile sürdürülebilirlik kavramlarına katkı sağladığı görülmektedir.

Tek başına kullanıma uygun olmayan kumaş parçalarının maharetli ellerde sabır ile zevk ile sevgi ile bir araya getirilmesiyle oluşur kırkyama eserler. Bu kumaşlardan kimi oğlumuza diktiğimiz tulumdan artakalan bir parçadır, kimi annemizin eteğinden artan bir kumaş. Kimi eskiyen elbisemizin eskimeyen bir parçasıdır. Bir araya gelir bu parçalar ve bir yatak örtüsü olur. Bir bohça olur. İşte o zaman o bohça öyle bir bohçadır ki dünümüz, günümüz, geleceğimiz o bohçadadır. “Nereden geldim, neredeyim, nereye gidiyorum?” sorularının cevabıdır. Birleşir o parçalar, bir kır manzarası olur; öyle bir kır ki uzaklarda dağlar vardır. Birleşir o parçalar ve bir çiçek bahçesi oluşur. Birleşir o parçalar ve yıldızlı bir gökyüzü oluşur. Herkes hayalindekini, gönlündekini resmeder gibi birleştirir parçaları. Ve parça parça bir dünya oluşur.

Elbette zaman geçmekte, dünya ve hayatlar değişmektedir.

Dün ihtiyaç olan, bugün bir sanat olur.

Dün sofra yaygısı olur, bugün pilav örtüsü.

Dün heybe olur, bugün çanta.

Yeter ki sevgiyle birleşsin parçalar.

Yeter ki bir pirinç tanesine, bir ekmek kırıntısına, bir kumaş parçasına kıyılmasın.

Ve denilsin ki;

Hayata kıyamamaktır kırkyama.


Aşağıdaki kaynaktan faydalanılmıştır:
Zehra Korkmaz - Semerkand Aile Dergisi Sayı:179 s.42